Historia Toruńskiego Oddziału
Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii
(1952 – 2019…)
Amatorskie zainteresowania astronomią rozpoczęły się w Toruniu już w 1924 r. Zaczęło wówczas bardzo aktywnie działać kółko astronomiczne zorganizowane przy Gimnazjum im. Mikołaja Kopernika. Uczniowie zaangażowani w kółku mieli do dyspozycji lunetę, a od 1932 r. mały taras obserwacyjny przy szkole, oraz bibliotekę z aktualnymi książkami z zakresu astronomii.
Nadanie temu amatorskiemu ruchowi form organizacyjnych nastąpiło po drugiej wojnie światowej i po powstaniu Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.
W Toruńskim Oddziale Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii znajdują się ciekawe dokumenty mówiące o powstaniu i pierwszych latach działalności. Czwartego czerwca 1952 r. w Zakładzie Astronomii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu przy ul. Sienkiewicza 30 (obecnie Wydział Sztuk Pięknych) pod przewodnictwem prof. astronomii Władysława Dziewulskiego i w obecności sekretarza Zarządu Głównego PTMA Macieja Mazura z Krakowa odbyło się pierwsze spotkanie zainteresowanych osób. W kilkanaście dni później, 23.06.1952 r. powstał w Toruniu oddział PTMA. Pierwszym prezesem został długoletni, zasłużony nauczyciel fizyki w I Liceum Ogólnokształcącym im. M. Kopernika – Jan Szyc. Członków – założycieli było 17; oprócz prof. Dziewulskiego i prof. Wilhelminy Iwanowskiej m.in. późniejsi profesorowie: Andrzej Woszczyk, Jerzy Tomaszewski, oraz artysta fotografik Janina Gardzielewska. Za swoją działalność na rzecz towarzystwa prof. Iwanowska w 1989 r. została odznaczona rzadko nadawanym tytułem honorowego członka PTMA.
Zarówno na początku działalności, jak i obecnie w naszych szeregach są osoby w różnym wieku, mieszkające w różnych miejscowościach, mające różne zawody: w tym astronomowie, studenci, i uczniowie, ludzie z zaangażowaniem zajmujący się popularyzacją, astronomii. Są to m.in.: dr astronomii Cecylia Iwaniszewska - emerytowany pracownik UMK, prof. astronomii UMK Maciej Mikołajewski - długoletni redaktor naczelny dwumiesięcznika „Urania Postępy Astronomii”, profesor Centrum Badań Kosmicznych PAN Roman Schreiber - redaktor „Uranii”, oraz Robert Szaj - dyrektor Fundacji Nicolaus Copernicus i założyciel amatorskiego obserwatorium astronomicznego w Truszczynach.
Początki działalności PTMA były trudne. Szczególnie dał się odczuć brak własnej siedziby, więc w tej sytuacji zebrania odbywały się w domu prezesa. Jak bardzo zabiegano o pierwszą, własną siedzibę świadczą zachowane z 1953 r. dokumenty. Dziś, po latach język, jakim są one pisane wydaje się archaiczny, a ujęcie problemu staroświeckie. W jednym z dokumentów koledzy z Krakowa wyszczególniają w zaleceniu, aby kupić na wyposażenie lokalu stoły o trzech szufladach i 10 jasnych, giętych krzeseł.
W 1953 r. dzięki przychylności władz miejskich i dotacji ZG PTMA towarzystwo otrzymało swoją pierwszą siedzibę na parterze domu przy ul. Kopernika 17. Mieściło się ono tam do 1960 r., kiedy kamienicę tę przeznaczono na Muzeum „Dom Kopernika”. Do 1966 r. oddział pozostawał bez własnego lokalu. Był to okres, kiedy prezesem był ówczesny dr astronomii Andrzej Woszczyk i on to właśnie działając z wielką determinacją uzyskał od Rady Miejskiej Torunia lokal dla PTMA przy ul. Kopernika 42, który utraciliśmy w 2002 r. Przez stosunkowo krótki okres, dzięki uprzejmości Centrum Astronomicznego im. M. Kopernika PAN, oddział PTMA mieścił się przy ul. Rabiańskiej 8. Od 2004 r. siedzibą PTMA jest lokal przy ul. Kopernika 33 wspólnie wykorzystywany ze Związkiem Filatelistów, do którego zapraszamy po wcześniejszym uzgodnieniu terminu.
Od momentu powstania, PTMA główny nacisk położyło na popularyzację astronomii organizując poniedziałkowe Wieczory Astronomiczne w sali kinowej Ratusza Staromiejskiego. Oddział wysyłał także prelegentów do szkół i zakładów pracy; nawet do miejscowości spoza województwa. Liczba odczytów w pierwszych 30 latach była godna podziwu; przekraczała 50 w ciągu roku. W latach 80-tych i 90-tych odczyty odbywały się nadal w Ratuszu i tworzyły cykle tematyczne. Było to 5-6 wykładów w cyklu w okresie jesienno-zimowym i tyle samo w wiosennym. Współpraca z Muzeum Okręgowym zakończyła się w latach 90-tych. Na krotko przeniesiono wykłady do Planetarium im. Wł. Dziewulskiego w Toruniu. Następnie organizowaliśmy też pojedyncze wykłady m.in. dla Uniwersytetu Trzeciego Wieku we Włocławku oraz kilka w Gimnazjum Akademickim w Toruniu. Od 2018 r. stało się już tradycją, ze PTMA organizuje popularnonaukowe wykłady z astronomii w Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej – Książnicy Kopernikańskiej, z którą podpisano umowę o szerokiej współpracy w listopadzie 2017 r. Dzięki umowie tej Książnica Kopernikańska użycza nam nieodpłatnie sali na zebrania Oddziału, oraz zapewnia wielokierunkową promocję wykładów.
Inną formą popularyzacji astronomii były, szczególnie częste w pierwszych 30. latach działalności, pokazy nieba przez lunety prowadzone początkowo przy współpracy z Kołem Naukowym Studentów Astronomii UMK. Z dokumentów PTMA dowiadujemy sie, że jako studenci pokazy te prowadzili m.in. późniejsi profesorowie astronomii Jacek Krełowski, Andrzej Kus i Romuald Tylenda. Do 1970 r. odbyły się łącznie 133 pokazy nieba, w których uczestniczyło 8000 osób. Od tego czasu nie prowadzimy ścisłej statystyki, ale gdy tylko na niebie pojawia się coś ciekawego, nasi członkowie, w wielu miejscowościach woj. kujawsko-pomorskiego organizują pokazy bądź sami obserwują i fotografują niebo. Pod koniec 2012 r. otrzymaliśmy od Zarządu Głównego niewielki teleskop Coronado, który po wystaraniu się o odpowiedni statyw, jest szeroko wykorzystywany do pokazów Słońca i stale zmienia użytkownika i miejsce. Toruński Oddział PTMA włącza się też z pokazami nieba do ogólno-miejskich imprez plenerowych, na których przewijają się setki osób. Do naszych teleskopów ustawiają się wówczas długie kolejki. Jeden z takich pokazów odbył się w kwietniu 2011 r. Wzięliśmy wówczas udział w kilkudniowym „Festiwalu Nauki i Sztuki”. Członkowie PTMA przez 2 dni prowadzili wielogodzinny pokaz Słońca na Rynku Staromiejskim. Z kolei we wrześniu 2013 r. dołączyliśmy do ogólnoeuropejskiej cyklicznej akcji , która u nas nazywała się „Toruńską Nocą Naukowców” i odbywała się w miasteczku uniwersyteckim. W kolejnych latach aktywnie uczestniczyliśmy w Astro Festiwalach – corocznej imprezie organizowanej z inicjatywy Urzędu Marszałkowskiego woj. kujawsko-pomorskiego. Było to: w Golubiu-Dobrzyniu (2014 r.), w Kruszwicy (2015 r.), w Bydgoszczy na Wyspie Młyńskiej (2016 r.), w Radziejowie (2017 r.) w Brodnicy (2019 r.). W Bydgoszczy, na Wyspie Młyńskiej 24.04.2015 r. odbyła się jeszcze jedna impreza astronomiczna pt. „Dotknij Księżyc”, której inicjatorami byli członkowie naszego oddziału.: Romuald Graul i Małgorzata Zajdel, a PTMA było współorganizatorem. Impreza ta przeszła nasze oczekiwania. Był m.in. spot w telewizji, plakaty w centrum Bydgoszczy, zespoły muzyczne, a przede wszystkim wiele atrakcji astronomicznych. Dopisała pogoda oraz ludzie ciekawi informacji o Wszechświecie. Kilkunastu członków naszego oddziału z entuzjazmem pokazywało niebo.
Od powstania do ok. 2010 r., PTMA organizowało również zwiedzanie Obserwatorium w Piwnicach niejednokrotnie 2 razy w roku dowożąc chętnych wynajętym autokarem. Dziś inicjatywę zwiedzania przejęła Fundacja Aleksandra Jabłońskiego działająca przy UMK, oferująca szeroki zakres możliwości.
Zarząd Główny PTMA w Krakowie docenił pracę oddziału i w 1955 r. powierzył Toruniowi organizację Walnego Zjazdu Delegatów PTMA. Obrady odbywały się w salach Ratusza Staromiejskiego. Walny Zjazd Delegatów miał miejsce w Toruniu jeszcze dwukrotnie: w 1983 r. w Towarzystwie Naukowym, gdy kadencję jako prezes rozpoczął nauczyciel fizyki Juliusz Domański oraz w 1994 r. w nowo-otwartym planetarium, gdy prezesem Toruńskiego Oddziału PTMA był astronom, dr Alojzy Burnicki. Na WZD PTMA w 1983 r. J. Domański został wybrany członkiem Zarządu Głównego. Juliusz Domański prowadził niezwykle wszechstronną działalność na rzecz popularyzacji astronomii, za co w 1989 r. na Walnym Zjeździe w Grudziądzu został odznaczony złotą odznaką PTMA. Bardzo udany był trzeci z kolei toruński zjazd, który odbył się w 1994 r. Otwierał go prezydent miasta Torunia, a jednym z zaproszonych gości był astronom z Litwy polskiego pochodzenia, dr Kazimierz Czernis. Obecność dr. Czernisa zaowocowała m.in. tym, że w 2012 r. zaproponował on nazwę „Iwanowska” (prof. astronomii, członek honorowy PTMA, zmarła w 1999 r.) dla jednej z odkrytych przez siebie planetoid - (198820) Iwanowska. W czasie tego zjazdu 3 członków Toruńskiego Oddziału PTMA: Alojzy Burnicki, Zofia Huppenthal i Cecylia Iwaniszewska zostało odznaczonych złotymi odznakami PTMA o numerach 99,100 i 101. Zjazd zakończył się bankietem w Obserwatorium Astronomicznym w Piwnicach. Uczestnicy mieli okazję wejścia na 32 metrowy radioteleskop, który właśnie w tym roku rozpoczynał swoją pracę w służbie astronomii. Dziś wchodzenie na radioteleskop jest zabronione.
Jedną z form działalności naszego oddziału były akademie upamiętniające postać Mikołaja Kopernika. W 1953 r. PTMA po raz pierwszy zorganizowało ogólno miejską akademię w 480. rocznicę urodzin M. Kopernika. Obchody te co roku wyróżniały się zapraszaniem wybitnych prelegentów, często przyjezdnych. Połączone były z częścią artystyczną oraz z wcześniejszym, uroczystym składaniem wieńca pod pomnikiem M. Kopernika i weszły do tradycji życia kulturalnego Torunia. Od 1967 r. organizację uroczystości przejęło Muzeum Okręgowe, a PTMA było współorganizatorem do 1998 r.
Inną sprawą, którą zajmowało się przez długie lata PTMA była budowa w Toruniu planetarium. W 1954 r. PTMA podjęło uchwałę o budowie Ludowego Obserwatorium Astronomicznego i Planetarium. Realizacja projektu wkraczała na dobre tory dwukrotnie: w 1960 r., gdy utworzono ogólno miejski Komitet Organizacji Muzeum Kopernikowskiego, a jedną z sekcji była sekcja budowy Ludowego Obserwatorium Astronomicznego, oraz w 1961 r., gdy projekt spotkał się z przychylnym przyjęciem przez władze miejskie i został włączony w plany obchodów 500 rocznicy urodzin M. Kopernika. Ówczesny prezes - Andrzej Woszczyk wraz z sekretarzem oddziału HenrykiemWitkowskim opracowali wyjściowe dane do budowy LOA. Był także projekt architektoniczny mgr. inż. Marka Różańskiego z Politechniki Warszawskiej. Niestety z braku funduszy plany te upadły. Idea powstania planetarium była jednak ciągle żywa. Udało się ją zrealizować przy dużych staraniach PTMA w 1994 r. Planetarium jest dziś jedną z najchętniej i najliczniej odwiedzanych przez turystów instytucji w Toruniu.
Toruński Oddział PTMA organizuje od 1990 r. konkurs z astronomii dla szkół podstawowych. Początkowo odbywał się on co 2 lata, a po reorganizacji szkolnictwa co rok dla gimnazjalistów. Pomysłodawcami konkursu byli: astronom dr Marek Muciek i fizyk Czesław Stawikowski. Do pracy nad konkursem od początku włączyli się nauczyciele fizyki: Juliusz Domański i niezwiązany z PTMA Bolesław Mazur, oraz astronomowie prof. Roman Schreiber i dr Cecylia Iwaniszewska. Z wyjątkiem dr. M. Mućka (obecnie nauczyciela fizyki w Kołobrzegu) i zmarłego w 2015 r. J. Domańskiego osoby te nadal organizują konkursy. W pierwszych latach konkurs obejmował swoim zasięgiem oprócz woj. toruńskiego także kilka sąsiednich województw. Obecnie trzyetapowy konkurs skierowany jest do uczniów woj. kujawsko-pomorskiego, chociaż nadal przyjeżdżają uczniowie z innych województw, jako goście i obserwatorzy. W drugim etapie konkursu jest m.in. ciekawe zadanie obserwacyjne. Współorganizatorem konkursu jest Kujawsko-Pomorskie Kuratorium Oświaty. Parokrotnie udało się też uzyskać patronat Marszalka województwa. Laureaci oprócz nagród rzeczowych otrzymują maksymalną liczbę punktów z fizyki przy kwalifikacji do wybranej przez siebie szkoły ponad gimnazjalnej lub ponad podstawowej. W pierwszych latach finał konkursu odbywał się w Planetarium. W ostatnim czasie finałowy etap rozpoczyna się w auli I LO im. M. Kopernika, po czym uczestnicy przechodzą do Planetarium, gdzie czeka na nich m.in. zadanie na kopule. Za długoletnie prowadzenie konkursu z dziedziny astronomii Toruński Oddział PTMA został odznaczony przez Marszałka woj. kujawsko-pomorskiego w styczniu 2014 r. Medalem Kopernika ustanowionym z okazji ogłoszonego w województwie kujawsko-pomorskim roku 2013 - Rokiem Kopernika.
Pomyślnym okresem dla PTMA były lata 1989 – 1992, gdy prezesem był astronom dr Marek Muciek. Prowadził on z ramienia PTMA wspólnie z dr. Krzysztofem Gęsickim i w mniejszym stopniu dr. Maciejem Mikołajewskim kółko astronomiczne w Obserwatorium w Piwnicach. Kółko to było prowadzone bardzo ciekawie i przyciągało wielu zdolnych uczniów. Jak wynika z list obecności zachowanych w PTMA uczestnikami kółka byli m.in.: późniejszy prof. astronomii Maciej Konacki , oraz znany pracownik Planetarium mgr Jerzy Rafalski. Uczestnicy kółka 4 razy z rzędu wygrali Ogólnopolskie Młodzieżowe Seminarium Astronomiczne w Grudziądzu, do którego Toruński oddział PTMA przeprowadza także wojewódzkie eliminacje. W pierwszym okresie odbywały się one w Białej Sali Domu Kopernika, a obecnie przeprowadzane są w I Lic. Ogólnokształcącym.
Z inicjatywy dr. M. Mućka organizowano obozy dla młodzieży w odległych zakątkach Polski, niejednokrotnie w bardzo skromnych warunkach. Były także pikniki na terenie Obserwatorium w Piwnicach, na które tłumnie przyjeżdżali autobusami, samochodami i rowerami mieszkańcy Torunia; niektórzy przychodzili pieszo. W tym tez okresie w wiekowych murach Muzeum „Domu Kopernika”, w 1992 r. wiceprezes Karol Wenerski prezentował wspaniałą wystawę pt. „Piwnice, z których widać gwiazdy”. Pokazywał na niej kilkadziesiąt fotogramów wykonanych w obserwatorium w Piwnicach. Na zjeździe w Puławach Karol Wenerski został uhonorowany złotą odznaką PTMA. Nie jest on już naszym członkiem, ale poszedł własną drogą budując z kolegami amatorskie obserwatorium astronomiczne w Niedźwiadach pod Szubinem. Od przeszło 20 lat odbywają się tam zloty przyciągające miłośników astronomii z całej Polski.
Amatorski ruch astronomiczny rozkwitał dalej. W Toruniu rozpoczęły działalność dwie ogólnopolskie sekcje tematyczne: Sekcja Obserwatorów Komet założona przez Marka Mućka oraz Sekcja Obserwatorów Słońca przeniesiona w lipcu 1993 r. z Fromborka. W Toruniu kierownictwo jej objął student astronomii Bartosz Dąbrowski – późniejszy pracownik kilku planetariów, w tym zagranicznych.
Decyzja o powołaniu Sekcji Obserwatorów Komet zapadła w 1988 r., a formalne jej zatwierdzenie nastąpiło na WZD w 1989 r. w Grudziądzu.. Kierownictwo obu sekcji dawno już przeniesiono do innych oddziałów, ale początki SOKu i kontynuowanie działalności SOSu miały miejsce przez kilka lat w Toruniu. WZD w Grudziądzu zapisał się w historii Toruńskiego Oddziału jeszcze jednym faktem: skarbnik Oddziału Zofia Huppenthal została wybrana członkiem ZG PTMA i jest nim nieprzerwanie do 2019 r., co czyni ją najdłużej urzędującym członkiem ZG PTMA. Trzeba dodać, że Z. Huppenthal była przez dwie kadencje, w latach 2000-2004 i 2010-2014 ogólnopolskim wiceprezesem PTMA. W tym też czasie powstał pomysł wykonania nowych legitymacji członkowskich, ponieważ dotychczasowe zawierały nieaktualne rubryki i miały przestarzałą szatę graficzną. Podjęła się tego Zofia Huppenthal. Projekt wykonał grafik komputerowy mgr Rafał Drzycimski, absolwent Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Projekt był ściśle konsultowany z Prezesem ZG PTMA dr. Henrykiem Brancewiczem, co nie było łatwe ze względu na małą prędkość elektronicznego przesyłania danych graficznych. W końcu udało się dojść do porozumienia i projekt był gotowy na Walny Zjazd PTMA w 2007 r. w Niepołomicach. Ze względów ekonomicznych legitymacje wydrukowano w Łodzi. Kilkunastu miłośnikom astronomii pomogły one dostać się do zagranicznych obserwatoriów, jak również przychylniej patrzono w Konsulacie USA na osoby przedkładające je w celu uzyskania wizy.
Nasi członkowie biorą udział w wielu interesujących wydarzeniach o tematyce astronomicznej, m.in. w zlotach miłośników astronomii na terenie całej Polski, konferencjach oraz w zagranicznych wyprawach. Celem tych wypraw są obserwacje ciekawych i wyjątkowych zjawisk na niebie, takich, jak zorze polarne, czy zaćmienia Słońca. Do tego rodzaju wypraw zaliczyć można wyprawy na zaćmienie Słońca: na Węgry w 1999 r., do Egiptu i Turcji w 2006 r. do Chin w 2009 r. i USA. Trochę inny charakter miała wyprawa do CERN pod Genewą – Europejskiej Organizacji Badań Jądrowych zorganizowana przez ZG PTMA w 2015 r. Uczestniczyło w niej troje członków naszego Oddziału. W ostatnich latach działalność Toruńskiego Oddziału skupia się w dużej mierze na spotkaniach wyjazdowych dla większej liczby członków i osób im towarzyszących. Odwiedziliśmy kilka Astro-baz, których 14 znajduje się w naszym województwie oraz amatorskie, przyszkolne obserwatorium we Włocławku. Wybraliśmy się wspólnie do planetarium w Grudziądzu, gdzie oprócz seansu zapoznaliśmy się z działaniem stacji bolidowej. Zorganizowaliśmy też wycieczkę do starego i nowego planetarium w Łodzi. Byliśmy w Narodowym Centrum Badań Jądrowych w Świerku, a ostatnio nawiązaliśmy współpracę z Wrocławskim Oddziałem PTMA z którym wybraliśmy się do Białkowa, do Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Wrocławskiego.
Staramy się też iść z duchem czasu i 2000 r. mamy własną stronę internetową, którą na bieżąco uzupełniamy. Adres: torun.ptma.pl
Jesteśmy również obecni na Face Booku. Mamy własne rollupy, które wystawiamy m.in. na konkursach i zlotach, a także jednakowe, oddziałowe koszulki.
25.06.2012 r. obchodziliśmy 60-lecie PTMA. Był tort i niekończące się wspomnienia i rozmowy o popularyzacji astronomii.
Zofia Huppenthal
prezes Toruńskiego Oddziału PTMA
Prezesi: Jan Szyc 1952 – 1961 III kadencje
Andrzej Woszczyk 1961 - 1968 II kadencje
Jerzy Sołoniewicz 1968 – 1971 I kadencja
Henryk Iwaniszewki 1971 – 1981 III kadencje
p.o. prezesa Jan Hanasz 1981 – 1982
Juliusz Domański 1982 – 1989 II kadencje
Marek Muciek 1989 – 1992 I kadencja
Alojzy Burnicki 1992 – 2007 V kadencji
Piotr Wąż 2007 – 2013 II kadencje
p.o. prezesa Romuald Graul 2013 – 2014
Zofia Huppenthal 2014 - 2019